درآمد
پیشرفت یا شكست تحصيلي همزاد و جزء تفکیک ناپذیر آموزش و موضوع بسیاری از تحقیقات بوده و محققان و دانشمندان نیز در تعریف این دو مفهوم و علل و نتایج آن سخن بسیار گفتهاند. در تعريفی ساده، شكست يا افت تحصيلي، در تصور نظام آموزشي، به بازماندن از دستيابي موثر به اهداف و برنامه هاي آموزشي گفته میشود. به دیگر سخن، بیتوفیقی یا کمتوفیقی فراگيران در دستيابي به حداقلِ مطلوبی از معيارهاي نظام آموزشي را افت یا شکست تحصیلی میگویند که مردودي يا ترك تحصيل زودرس از مصادیق عیان و رسمی آن است.
البته نکتهای که نمیتوانم بدون توجه از آن عبور کنم؛ مطلبی است که مرتضی منادی در مقالة تفسير شكست هاي تحصيلي از ديدگاه جامعه شناسي به آن اشاره کرده است: «اين كه گفته مي شود كاربرد اصطلاح افت يا اتلاف در آموزش و پرورش از زبان اقتصاددانان گرفته شده است به خاطر اين است كه اغلب آموزش و پرورش را به صنعتي تشبيه مي كنند كه بخشي از سرمايه و مواد اوليه اي را كه بايد به محصول هايي تبديل مي شد تلف نموده و نتيجه مطلوب مورد انتظار را به بار نياورده است.». و این حکایت مظلومیت تاریخی آموزشوپرورش است؛ و البته به گمان نگارنده محمل و بهانهای برای بررسی مجدد اصالت و قابلیت اعتنا و اتکای شاخصهای سنتی رشد و شکست تحصیلی. تصور نگارنده این است که ارزیابی مفاهیمی مانند شكست يا افت تحصيلي را باید فراتر از شاخصهای كمي دانست و از نتايج كيفي ناشي از تغييرات تربيتي و پرورشي غافل نماند؛ طرفه آنکه آموزش و پرورش از هم جدا نیست، و آموزش نیز در اصل ماهيتي تربيتي دارد.
آموزش، مقولهای چند بعدی
آموزش و پرورش، پیشرو، یا پسمانده؛ پیشران، یا سنگین و لخت؛ موضوع و مقولهای چند بعدی و متأثر از عوامل گوناگون و نیز مؤثر بر ساحات مختلف است: جامعه، سیاست، اقتصاد، منزل و خانواده و ...؛ گرچه سالها گمان مي رفت كه عقب ماندگي هاي تحصيلي ناشي از ویژگیهای شخصيتي دانش آموزان، مانند كمبودهاي ذهني ، اختلالات رواني و عاطفي، است. سالها به طول انجامید تا اندک اندک اهمیت عوامل دیگر مشخص و روشن شد.
یکی از عوامل بسیار مهم در آموزش، وضعیت اقتصادی است. از همین روست که گفته يكي از صاحبنظران آموزشی، كودكان فقير با ضعف نمايان در زبان و فرهنگ، تحصيلات اجباري خود را پشت سر ميگذارند. اين ضعفها كه فرآورده محيط خانوادگي آنان است، نقش عمدهاي در ساخت زبان ، هوش و ارزشهاي رواني- اجتماعي كودك دارد. بدين معني كه در اثر ضعف شناختهاي اجتماعي ناشي از كيفيت اقتصادي كه بين مطالب تحصيلي و درك آن، براي عده اي از دانش آموزان شكاف ايجاد ميكند، موجبات عدم پيشرفت تحصيلي آنها را فراهم ميسازد.
دیگر عامل حائز اهمیت راهبردی شرایط خانوادگی دانشآموزان است. نخستین محیط طبیعی کودک و چه بسا مهمترین بستر تربیتی او خانواده است. نخستین یادگیریها و اصول اساسی تربیتی فرد در خانواده رخ میدهد و چگونگی این محیط میتواند همة دوران زندگی فرد را تحت تاثیر قرار دهد. دغدغة معیشت و کمبودهای اساسی در ضروریات اقتصادی، خلأهای عاطفی، منفيبافي و نااميديهای سياسي و اجتماعی و به رسمیت نشناختن حق انتخاب و اختیار فرزند در خانواده و کمسوادی و کمبضاعتی و تهیدستی عاملان تربیت؛ در کنار رخدادهای طبیعی مانند مرگ یا بیماریهای طاقتفرسای اعضای خانواده از چالشهای اصلی در تربیت فرزند است.
اهمیت جامعه و ویژگیهای جامعه نیز کمتر از دیگر عوامل نیست. نابرابریهای فرهنگی و اقتصادی، سیاسی و اجتماعی، مذهبی و اخلاقی و درهمریختگی تعادل و توازن جامعه، نظام آموزشی را نیز از تعادل خارج میکند و آشفتگی و سرخوردگی فعالان و نیز ذینفعان فرآیند آموزش و پرورش را به همراه خواهد داشت.
اين نكته نيز مسلم است كه بنيادهاي تعليم به ميزان زيادي ویژگی های همان جامعهاي را كه در آن قرار دارد منعكس ميسازد و اين جامعه است كه نقش تعليم و تربيت را در تحولات اجتماعي به صورت مثبت يا منفي تعيين ميكند.
از افت تحصیلی تا شکست تربیتی
شکست دانشآموز در فرآیند تحصیل، تنها افت یا شکست او نیست. شکست و ناکامی کلیة عاملان تربیت است. به عقیدة شانِت، در صورت بروز پديده افت تحصيلي همه عوامل شكست ميخورند. دانش آموز شكست مي خورد، چون از امكانات لازم و موجود استفاده نكرده است . معلم شكست مي خورد ، چون موفق نشده است تا دانش آموزان را به سطح انتظار خودش ارتقا دهد. والدين شكست مي خورند ، چون نتوانسته اند از امكانات مدرسه در رشد اجتماعي فرزند خود بهرهمند گردند و مدرسه هم شكست خورده است چون نتوانسته است انتظار جامعه را از خود ( كه ارتقاي دانش آموزان است ) برآورده سازد و بالاخره جامعه نيز شكست خورده است . چون افراد شكست خورده موجود براي بزهكاري و ناامني اجتماعي وقت و امكانات بيشتري دارند.
به اعتقاد بسیاری از آسیبشناسان اجتماعی در ایران، درصد بالایی از بزهکاریها نتیجه ترک تحصیل دانشآموزان از مدرسه است به نحوی که بیش از پنجاه درصد بزهکاران زیر ۱۸ سال در کانون اصلاح و تربیت را دانشآموزان ترک تحصیلکرده تشکیل میدهند و تحقیقات نشان میدهد که بین شکست تحصیلی، فرار از منزل و مدرسه و میزان آسیبهای اجتماعی، رابطه معناداری وجود دارد که این امر نگرانی از میزان بالای ترک تحصیل در کشور را دوچندان میکند.
بنابراين خط مقدم جبهه فعاليت هاي ما تربيت است. گلاسِر جملهای دارد، بسیار در خور تأمل: به نظر مي رسد شكست انواع مختلفي دارد كه شكست تحصيلي يك نوع آن است. در حالي كه اين تصور گمراه كننده است. شكست داراي انواع گوناگون نيست و تنها دو نوع شكست وجود دارد :شكست در مبادله محبت، و شكست در احساس ارزشمندي. و آیا بهتر از این میتوان غایت از تحصیل و آموزش و پیوستگی آن با دیگر شئون زندگی را تبیین کرد؟
ایستاده، چشم در چشم دشمن
اسراییل کشور نیست و، در نگاه امام صدر، شر مطلق است؛ بدون حتی رگهای از خیر. اما وقتی در رتبهبندیهای آموزشی جستوجو میکنیم، نام آن را بعضا همان بالا ها میبینیم.
تنها به چند شاخص آماری اشاره میکنیم:
۱. تکرار پایه در مقطع ابتدایی: ۱.۰۱ درصد
۲. عبور از مقطع ابتدایی به راهنمایی: ۹۹.۶۹ درصد
۳. درصد باسوادی بالای ۵ سال: ۹۱.۷۵ درصد
۴. درصد باسوادی بالای ۶۵ سال: ۷۹.۷۵ درصد
الان قصد مطالعة آمارهای آموزشی رژیم اشغالگر را نداریم؛ چرا که موضوع ما نیست و اشاره به این آمار صرفا برای ترسیم بهتر موقعیت مؤسسات امام موسی صدر و تأمل در بایدها و نبایدهای مؤسسهداری در همسایگی شر مطلق است.
شرط اول قدم این است که فراموش نکنیم که همسایه بودن با شر مطلق ما را از زیر سایه لطف الهی خارج نخواهد کرد و خداوند به تلاشها و نیتها برکت خواهد داد؛ آنگونه که رباب صدر، گفت: «مؤسسات امام صدر را ۵۵ سال پیش برادرم در یک اطاق کوچک برای تعلیم و تربیت و نگهداری چند دختر محروم و [فرزند] شهید تأسیس کرده است. 55 سال پیش فقط اتاقی بود و مرد بلند قامت مصمم مصلحی که صدها مشکل و بحران پیش روی او بود. مردی که مجتهد است و فارغالتحصیل دانشگاه. شخصیتی که مطمئن است ان تنصروا الله ینصرکم و یثبت اقدامکم. انسانی که مرکب راهوارش برای پیروزی بر تبعیض و حرمان و ظلم و تحقیر و فرقهگرایی اتکال به خداوند و حسن خلق و تواضع است. مردی که سلاحش گفتوگو و مداراست و یارانش مؤمنان همه ادیان الهی.»
مؤسسات خیریة امام موسی صدر، بیش از نیم قرن پیش، کارش را آغاز کرده و روز به روز گستردهتر شده است؛ کمی و کیفی. خیریة دختران یتیم و نیازمند، دبستان دختران، مهدکودک، مدرسة پرستاری، مدرسة فنیوحرفهای، مرکز آموزش صنایع دستی، قالیبافی، نقرهکاری، کارگاه بازیافت کاغذ و دیگر دستاوردهای ریز و درشت دیگر، اقدامهای صورت گرفته برای قامت افراشتن و گام برداشتن به سمت اهداف متعالی انسانی و مؤسسات و سر نسپردن به سایة سیاه دشمن بیرونی و درونی است.
مؤسسات خیریة امام صدر با ایمان به خدا و اعتقاد به انسان تأسیس و رشد کرده است. هیچ اقدام لازمی را کوچک نشمرده و معتقد است «هر کاری انجام میدهیم روی محیطمان تأثیر میگذارد. هر کاری که میکنیم و هر حرفی میزنیم به خودمان بازتاب مییابد. وقتی یک کار خیر انجام میدهید مثل سنگ کوچکی است که در یک برکه میاندازید و موجهای کوچکی اطراف محل پرتاب این سنگ تولید میشود و بزرگ و بزرگتر می شود تا در انتها از اطراف برکه بیرون بریزد... .»
تلاش مؤسسات امام صدر بر حمایت همهجانبه دانشآموزان در ساحتهای گوناگون اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی است.
روح جدیدی به نام «روان»
روان بسما امروز شانزده ساله است. وی بعد از جنگ ۳۳ روزه در سال ۲۰۰۶، وقتی تنها ۴ سال داشت به مهدکودک مؤسسات پیوست. در همة دوران تحصیل ذکاوت و تیزهوشی او به چشم مربیان آمد تا اینکه با درجة ممتاز سال ششم خود را به پایان رساند. روان، بلندهمتی را با تلاش و توفیقات علمی را با تواضع و پیشتازی در درس را با همدلی و مشارکت با سایر دانشآموزان توأمان داراست. آخرین موفقیت او اخذ گواهی دیپلم و قبولی با درجة ممتاز در استان جنوب لبنان است. این موفقیت، گامی محکم برای مبارزه با فقر آموزشی و تربیتی در جنوب لبنان و در همسایگی رژیم اسراییل بهشمار میرود. در سالهای گذشته نیز شاهد نمونههای دیگر از این دست موفقیتها بودهایم؛ که از آنجمله میتوان به تحصیل دو دانشجوی فارغالتحصیل شده از مؤسسات در رشتة مهندسی نفت دانشگاه امیرکبیر اشاره کرد.
............................
منابع:
۱. منادي ، مرتضي ، ۱۳۶۵، تفسير شكست هاي تحصيلي از ديدگاه جامعه شناسي ، فصل نامه تعليم و تربيت ، شماره ۷ و ۸ .
۲. اسماعيلي ، فيروز ، ۱۳۷۱، مجله ايران فردا ، شماره ۱ .
۳. افشاري ، علي ، ۱۳۸۰، نقش معلمان در زمينه يابي توسعه فرآيند پرورش ، اموزه ، شماره ۹ ، اصفهان ، اداره كل آموزش و پرورش.
۴. عمادزاده ، مصطفي ، ۱۳۷۱، مباحثي از اقتصاد آموزش و پرورش ، جهاد دانشگاهي دانشگاه اصفهان
۵. https://www.khabaronline.ir/detail/129840/society/education
۶. ايلينگورث، رونالد، اس، ۱۳۶۸، كودك و مدرسه، ترجمه شكوه نوابينژاد .
۷. http://uis.unesco.org/country/IL
۸. http://www.imam-sadr.com/
نظر شما